Kaunos antik kenti günümüzde Muğla ili, Köyceğiz İlçesi sınırları içinde Dalyan Çayı’nın(Calbis)batısında yer almaktadır. UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ndedir. Kaunos'un tarihi ve mimari zenginliği, antik dönemlerin mirasını anlamak için ziyaretçilere önemli bir imkânsunmaktadır.
Karia bölgesi, Kaunos ve çevresi üzerinde gerçekleştirilen araştırmalar Fransız gezginler tarafından olmuştur.Bu gezginler arasında antikacılar, coğrafyacılar, çeşitli ülkelerden gelen bilim insanları ve büyükelçiler bulunmaktadır. Kaunos ilk defa, 1840 yılında İngiliz kaptan Richard Hoskyn tarafından keşfedilmiştir. Ancak antik kentte, 1946-1952 yılları arasında gerçek anlamda araştırma yapan kişiler George E.Been ve Paavo Roos’tur. Kentteki ilk yerli arkeolojik araştırmalara 1966 yılında Prof. Baki Öğün öncülük etmiş ve tarafından Kaunos'un kazı çalışmalarına başlanılmıştır. Daha sonra çalışmalara Prof. Cengiz Işık devam etmiştir. Günümüzde ise Doç. Dr. Ufuk Çörtük tarafından kazı çalışmaları ve araştırmaları devam etmektedir.
Kaunos'un adı, Miletos'un oğlu Kaunos'un adından türetilmiştir. Kaunos’un kuruluş hikâyesi bir mitosa dayanmaktadır. Romalı şairler ve tarihçelerin anlattıkları mitos’ göre, “Miletos’un oğlu olan efsanevi kral Kaunos’un, kendine âşık olan bir kız kardeşi vardır: Byblis. Onun aşkını reddeden ve ikizini bir daha görmek istemeyen Kaunos, kendisini sevenlerle birlikte babasının ülkesini terk eder. Kaunos'a gelerek, kendi adıyla anılan kenti kurar. Byblis ise karşılıksız kalan sevgisi yüzünden hayatına son vermek isteyerek, yüksek bir kayanın üzerinden kendisini atar. Ama Nympheler (su perileri) Byblis'e acır ve onu bir pınara dönüştürür. Byblis'in gözyaşları nehir olur çağlar durur.” Bu mitolojik hikâye, Kaunos'un kuruluşuyla ilgili önemli bir rol oynamıştır ve kentin tarihi ve kültürel değerini derinleştirmiştir. Bu yüzden acıyla sonlanan ask anlamındaki ‘Kaunos Aşkı’ Bizans Dönemi’ ne kadar bir atasözü olarak kullanılmıştır.
Kaunos’un yerel adı ilk kez, Letoon antik kentinde bulunan üç dilli yazıtın Likçe versiyonunda Kbid olarak geçmektedir. Yunanca metinlerde geçen Kaunos’un karşılılığını Karca metinlerde Kbid olarak görmekteyiz. M.Ö. 4.yüzyılın sonuna kadar Kaunoslular kentin yerel adını kullanmışlardır.
Karia’nın Lykia sınırındaki önemli bir liman kenti olan Kaunos, Ege ile Akdeniz arasında ticaret yapan gemiler için stratejik öneme sahip bir noktadaydı. Kentin fiziki coğrafyası göz önüne alındığında, kuzeyden Menderes ovasına acılan dağlarla, batı yönden ise denize bakan kaya mezarları ve vadileriyle Karia’nın öteki kısımlarından ayrılmış, yüzünü doğuya ve güneydeki Lykia’ya çevirmiştir.
Kaunos'un stratejik konumu nedeniyle önemli bir liman kenti olarak kullanılmıştır. Bu yüzden farklı dönemlerde birçok medeniyet, bu limana sahip olmak ve kontrol altına alabilmek için büyük mücadeleler vermişlerdir.
Kaunos’ta M.Ö 1. yüzyılda Kalbis’in(Dalyan Çayı) girişinde bulunan büyük bir balık avlama sahası bulunmaktaydı. Kent yakınında avlanan balıkların salamura edilerek ihraç edildiği anlaşılmaktadır. Bu işlem için gerekli olan tuz ise zaten kentin önemli ihraç malları arasında yer almaktadır.
Kaunos’ta en erken yerleşim izleri M.Ö. 7. yüzyıla kadar dayanmaktadır. M.Ö. 6. yüzyılda Perslerin Anadolu’yu bütünüyle ele geçirmesi üzerine kent Pers Satrabı Mausolos’un egemenliği altına girmiştir. M.Ö. 334’de İskender’in Persleri yenmesi üzerine Prenses Ada’nın, sonra Antigonos’un, daha sonra Ptolemaios’un yönetimine girmiştir. Tarih süreci içinde, Rodos Krallığı, Bergama Krallığı ve Roma İmparatorluğu egemenlikleri altında da kalmıştır.
Bizans İmparatorluğu ve sonraki dönemlerde Kaunos, önemli bir liman kenti ve ticaret merkezi olarak kalmaya devam etmiş olsa da zamanla kentin limanı önemini yitirmeye başlamıştır. Limanın alüvyon ile dolmasıyla kent denizle olan bağlantısı kaybederek iç kentleşme yaşamıştır.
Kaunos'un en bilinen yapısı tapınak tipli kaya mezarlarıdır. Bu mezarlar, M.Ö. 4. yüzyılda inşa edilmiştir.Antik kentte tiyatro, akropol, kilise, çeşme, bazilika, stoa, agorave Demeter Kutsal Tapınağı gibi yapılar bulunmaktadır. Kaunos'un şehir duvarları, farklı dönemlerde inşa edilmiştir ve şehrin güvenliğini sağlamıştır.Kaunos'un eski limanı ve şehir duvarları günümüzde hala görülebilir durumdadır.
